پیشه وری نین داورانیشلاری اوزَرینه تنقیدی باخیش
گونتای گنجالپ
- پیشه وری نین یئری اولوسال تاریخیمیزده، اولوسال دوشونجه میزده هاردادیر؟
- پیشه وری نین دوشونجه چیزگیسی حاققیندا بیلگیلنمک چوخ اؤنملیدیر. یعنی بیر فردی تانییا بیلمه میز اوچون اونون دوشونجه سی نین اولوشما و اولقونلاشما (یئتیشمه) سورجینی اؤیرنمه لی ییک. حیاتی بویونجا اؤزومسه دیگی دوشونجه لرین مضمونونو و قایناقلارینی بیلمکله اؤنملی بیلگیلر الده ائده بیلریک. چونکو بیر حرکتی یؤنلندیرن او حرکتین اؤنجولری نین (قاباقجللارینین) فیکیرلریدیر. بو آچیدان (زاویه دن) باخیلدیغیندا پیشه وری نین سیاسی دونیاگؤروشونو بیلمک گرکمکده دیر. پیشه وری نین یئرینی ده بو شکیلده تثبیت ائده بیلریک.
- یعنی پیشه وری نین داها اؤنجه کی دونیاگؤروشو 1945-46-جی ایللر اولایینی تاثیرلندیرمیشمی؟
- پیشه وری " میللی حؤکومت"ین باشینا کئچمه دن اؤنجه بیر کوممونیست، بیر لئنینیست ایدی. بو یولدا اوزون زاماندا زینداندا قالمیشدی. پیشه وری نین دوشونجه چیزگیسینی ایزله دیگیمیزده، اونون باخیشیندا بعضی جوزیی دَییشیکلیکلرین اورتایا چیخدیغینا تانیق اولوروق. لاکین کؤکدن بیر دَییشیکلیک اولمامیشدیر. پیشه وری فیکرن و حیسسن اؤز کوممونیست کئچمیشی ایله حسابلاشمامیشدی. او کوممونیست کئچمیش کی، اورادا تورک کیملیگینه دایما ایکراهلا باخیلمیشدی. کوممونیزم ایرانا گیردیگی گوندن اعتیبارن تورک کیملیگینه قارشی توتوم سرگیله میشدیر. بلکه بو سببدن اولسا گرک کی، پیشه وری نین سؤزلری نین، یازیلاری نین ایچینده هئچ بیر زامان " تورک" سؤزونه راستلانمیریق. سووئتلرده موساواتچی کیملییه قارشی ستالین طرفیندن اورتایا قویولموش آذربایجانچیلیق چوخ ضعیف شکیلده پیشه وری نین نیطقلرینده گؤرونمکده دیر. 21 آذرده کی شوعارلاری، مئیدانلاردا سؤیله نن شعرلری اینجله دیگیمیزده بو حرکتین صینفی یؤنونون میللی یؤندن داها آرتیق اولدوغونو گؤروروک. بو شعرلرده فئودالیزم لعنتله نیر.
- فئودالیزمین لعنتلنمه سی نین میللی مسئله ایله بیر ایلگیسی یوخمو؟
- فئودالیزم بیر تاریخی سورجدیر. فئودالیزمی اورتادان قالدیرماق میللی حرکتین آماجی اولمامالی ایدی، چونکو بونو باشارا بیلمزدی. فئودالیزمی اورتادان قالدیرما تاریخین وظیفه سیدیر. یعنی تاریخی ایره لیله ییش سورجینده بورژوازی مئیدانا چیخدیغیندا فئودالیزم اؤز-اؤزونه تاریخ صحنه سیندن گئری چکیلر. فئودالین مالینی آلیب یوخسوللارا پایلاماق نتیجه سینده آذربایجاندا گوج صاحیبی اولان فئوداللار تئهران رئژیمینی اؤزله مه یه باشلادیلار. میللی حرکت او زامان فئوداللارلا دوست اولماسایدی دا ان آزیندان اؤزونو دوشمن کیمی ده گؤسترمه مه لی، نئیترال داورانمالی ایدی. بلکه ده گوجلندیکدن، آذربایجاندا ایستیقرار برقرار ائتدیکدن 10-15 ایل سونرا فئودالیزمه قارشی اینقیلابی شکیلده دئییل، باشقا نؤوع ساواش آچماق مومکون اولاردی. یعنی آذربایجانا قارشی اولان خاریجی تهدیدلر، اؤزللیکله تئهران تهدیدی اورتادان قالخدیقدان سونرا دؤولت پلانلاماسی اساسیندا اؤلکه ده صنایئعلشمه گئدر و میللی بورژوازی یاراناردی. فئودالیزمی بو شکیلده تاریخه گؤممک اولاردی، 4-5 فئودالین مالینی، تورپاغینی آلیب رعیتلر آراسیندا پایلاماقلا فئودالیزم اورتادان قالخماز. فئودالیزم بیر ایقتیصادی سیستئم اولاراق تاریما (کشاورزییه) باغلیلیقدیر. تاریم ایقتیصادی سیستئمی نین یئرینی صنایئعلشمه آلدیغیندا فئودالیزم ده اؤز کولتورو ایله تاریخده قالار. یوخسا فئوداللارین یئرلرینی رعیتلر آراسیندا پایلاماقلا فئودالیزمین کولتورو اورتادان قالخماز.
- میللی حؤکومتین فئوداللارا قارشی داورانیشی دوغرو اولمامایشدیر دئییرسینیز؟
- هر هانسی بیر ایش ائدیله جکسه، اونون زامانلاماسینا چوخ دیقت ائتمک لازیمدیر. اؤنجه دؤولت قورولمالی، اؤزونو ساووناجاق گوجو اولمالی، سونرا دوشمن و دوست تانیملاری گلیشمه لیدیر. او زامانکی ان چوخ دا شعر اولاراق یازیلان ادبییاتی اوخویاندا گؤروروک کی، میللی مسئله یه چوخ دا اؤنم وئریلمیر، داها چوخ صینفی موباریزه یه اؤنم وئریلیر. سادجه بو صینفی موباریزه نین مکانی آذربایجان اولاراق گؤستریلیر. آذربایجان دوشمنه قارشی موباریزه نین سنگری کیمی گؤستریلیر. هانسی دوشمنه؟ فئوداللارا قارشی! یعنی او زامان فارس شووینیزمی نین تورکلره قارشی هر جور سالدیریسینا، ایدئولوژیک حمله سینه رغمن بیر تک یئرده " فارس شووینیزمی" ایفاده سی تلففوظ ائدیلمیر. فئودالیزمه قارشی موباریزه نی ده سووئتلر کؤروکله ییردی. سووئتلر و سووئت یانلیسی اولان پیشه وری تورک میللی کیملیگی نین اورتایا چیخماسیندان یانا دئییلدیلر. چونکو تورک کیملیگی اورتایا چیخدیغیندا سووئت مکانینداکی تورکلری ده تاثیرلندیره بیلردی. بونا نه سووئتلر ایذن وئرردی، نه ده پیشه وری بونو ایستردی. پیشه وری نین ان ضعیف جهتی ده فیکیر باخیمیندان بو ایدی. بو ضعیف جهتینی اورتادان قالدیرماق اوچون مخفی شکیلده ده اولسا اؤز کوممونیست کئچمیشی ایله حسابلاشمالی و روسلارا بو قدر گوونمه مه لی ایدی. بیر لیدئرین گووَن یئری میللی ایراده اولمالیدیر، باشقا بیر اؤلکه نین سیاسی فلسفه سی دئییل.
- بونو بیر آز داها آچارمیسینیز؟
- پیشه وری ایرانی کیملیکدن، یعنی فارسچیلیغی تمثیل ائدن ایرانی کیملیکدن ذهنی باخیمدان تام اولاراق آیریلمامیشدی. اونون تبریزده سؤیله دیگی مشهور بیر نیطقی وار. دئییر کی: " آذربایجان گنجلیگی بوتون ایران گنجلیگینه نمونه اولاجاق. " آداما سورمازلارمی کی، سنین ایران گنجلیگی ایله نه ایشین وار؟ سورمازلارمی کی، سن آذربایجان کیملیگی اینشاء ائتمک ایسته ییرسنسه ندن آذربایجان گنجلیگی نین میللی ائنئرژیسینی و دیقتینی ایرانا نمونه اولماغا گؤستریرسن؟ بوتون بو سؤیله ملرین (گفتمانلارین) هامیسی دونیانی بوروین سووئتیزاسیون سؤیله ملریندن باشقا بیر شئی اولمامیشدیر. او زامان آذربایجان اهالیسی نین سایینی 4.5 میلیون اولاراق قئید ائدیرلر. یعنی بو آز میقداردا اولان توپلومون قورتولوشچو سؤیله ملری وطن محورلی اولمالی ایدی. ایندی ده او شکیلده. بو گون ده تورک گنجییگی نین تاریخی میسسیونو اؤز میللی کیملیگینی، میللی دیلینی، میللی جوغرافییاسینی، میللی اوردوسونو، میللی بیلینجینی اینشاء ائتمکدن عیبارتدیر. تاریخده کی سؤیلم (söyləm- گفتمان) یانیلقیسی ایچینه گیرمه میز بیزه چوخ باها باشا گلمیشدیر.
- او زامان فرقلی سؤیلم گلیشدیرمک مومکونمو ایدی؟ هم زامانین اؤزونده بیزیم منافعییمیز آچیسیندان بعضی عکسیکلیکلری وار ایدی، هم ده او زامان دونیانین بؤیوک گوجلری آذربایجاندا بوینوز- بوینوزا گلمیشدیلر.
- اؤنملی بیر شخصییت زامانین ایچینده اولماز، زامانین اوستونده اولار، زاماندان یوکسک اولانلاری دوشونر. ذاتن زاماندان یوکسَیه چیخا بیلمه مک، مثلن حتّی 10 ایل سونراکی گله جگی گؤره بیلمه مک حسابینا میللی موباریزه صینفی موباریزه یه ائندیریلمیشدی. یعنی سؤزده میللی دئییلیردی، آنجاق داورانیش اولاراق صینفی موباریزه ایدی. آیریجا، او زامان مؤوجود اولان ان بؤیوک خطالاردان بیری ده بؤیوک دؤولتلرله موناسیبتده آلتئرناتیوسیز بیر پولیتیکانین ایزلنمه سی ایدی. یالنیز روسلارا گووه نیلمیشدیر. غرب دؤولتلری پیشه وری نین کئچمیشیندن دولایی اونا گووَنه بیلمزدیلر، چونکو او زامان ایکینجی دونیا ساواشیندان غالیب چیخمیش و یا غالیب چیخدیغی تبلیغ ائدیلن سووئتلر، غربی تهدید ائدیردی. سووئتیزم ایدئولوژیسینه قاپیلمیش شخصلره، اؤزللیکله ایران و آذربایجان کونوسوندا غرب اؤلکه لری گوونمیردی. اونلارلا طرف موقابیل اولماق ایسته میردیلر. پیشه وری کئچمیشی ایله حسابلاشمیش اولسایدی، بو گووه نی یارادا بیلردی. پیشه وری تک آلتئرناتیولی داورانماق یئرینه بیر نئچه آلتئرناتیو گلیشدیره بیلسه یدی، بیز مغلوب اولمازدیق. پیشه وری بیر شکیلده غربه ایثبات ائتمه لی ایدی کی، آذربایجان سووئتلرین اوسسو (üss- پایگاه) اولماق فیکرینده دئییلدیر.
- آنجاق پیشه وری نین بو شکیلده داورانماسینا سووئتلر ایذن وئرمزدی. چونکو او زامان سووئت اوردوسو تبریزده و آذربایجانین دَییشیک یئرلرینده ایدی.
- سووئتلرین بونا ایذن وئریب- وئرمه مه سی باشقا کونودور. سؤز کونوسو پیشه وری نین ذهنییتینده بو شکیلده بیر پلانین اولوب-اولماماسیدیر. پیشه وری نین داورانیشلاری و یازیلاری بئله بیر پلانین اولمادیغنی گؤستریر. یعنی پیشه وری ایسته سه ایدی اؤز نیماینده لرینی گیزلین شکیلده ده اولسا غرب سفیرلیکلری و نیماینده لری ایله ایله گؤروشدوره بیلردی. منجه هر حالدا غرب اؤلکه لری ده بو گؤروشه حاضیر اولاردیلار. بئله بیر گیریشیملرین اولمادیغی گؤرونور. بئله بیر پلان اولسایدی آذربایجان مصئله سی استالینین اینحیصاریندان چیخیب باشقا بؤیوک دؤولتلری ده ماراقلاندیرا بیلردی. یعنی آنلاشیلان بودور کی، دونیایا حاکیم اولان او گونکو شرطلر ایچینده آذربایجان مسئله سی یاخشی اورتایا چیخمیشدی، آنجاق یاخشی داوام ائده بیلمه دی. داوام ائتدیرجک کادرلار یوخ ایدی.
- پیشه وری سووئتلره گئتمه سه ایدی، تبریزده قالیب ساواشسا ایدی، آذربایجان میللی مسئله سی نین عاقیبتی فرقلی اولا بیلردیمی؟
- پیشه وری تبریزده قالسایدی هئچ ساواش دا اولمایاجاقدی بلکه. یعنی تئهران اؤزو هامیدان اؤنجه آذربایجانین حاقلارینی تانییاجاقدی.
- بونون اوچون یئترلی تاریخی بیر دلیل وارمی؟
- دوکتور جاواد هئیتین فیروز هئیت آدیندا بیر قارداشی وار. فیروز هئیت آمئریکادا " رئفورم " آدیندا بیر درگی چیخاریردی. بو درگیده 1946-جی ایلده تئهراندان تبریزه یوللانان اوردونون باشیندا دوران سرهنگ فولادوندین خاطیره لری یاییلدی. فولادون یازیر: " بیز فدایلرین ایمانیندان چوخ قورخوردوق. تبریزه گئدرکن زنگاندا اوردو اوتوراق سالمیشدی. گئجه یاریسی عسگرلرین بیری نین توفنگیندن تصادوفن بیر گولله آچیلدی. ائله بیلدیک فدایلر هوجوما کئچمیش. عسگرلریمیز قورخولاریندان پرن- پرن داغیلدیلار." و رئفورم درگیسی نین ایکینجی ساییسیندا یئنه ده سرهنگ فولادوند داوام ائدیر: " اگر آذربایجانی ساووناجاق 500 فدایی اولسایدی، بیزیم اینتیحاردان باشقا چاره میز یوخ ایدی. بوتون فدایلرین سیلاحلارینی آلمیشدیلار. بیز ده چوخ راحات شکیلده آذربایجان گیردیک." بیلیرسینیز کی، تئهراندان گلن بو اوردو آذربایجاندا بؤیوک قتللر تؤرتدی. بو اوردونون قارشیسیندا او زامان تبریزین باش موللاسی اولان شریعتمداری قوربان کسدی. یعنی شهرین باش موللالاری دا سووئتیزمین دین دوشمنلیگیندن قورخویا دوشموشدولر. بو موللالارلا دا گیزلین و یا آچیق شکیلده موناسیبت قورولمامیش، اونلارا دَیَر وئریب میللی جبهه یه چکمه میشدیلر. بؤیوک داورانیش و بیلگی عکسیکلیگی نین اورتادا اولدوغونا تانیق اولوروق. بونون سببی او ایدی کی، روسلارین آرخادان ضربه ووراجاقلارینا اینانمیردیلار. میللی ایراده یه گوون نه دئمکدیر؟ یعنی میللتین ایچینده اولان بوتون صینیفلرین و دینی قروپلارین حیمایه سینی جلب ائله مک. آتاتورک میللی قورتولوش ساواشینا باشلارکن، دیندارلاری دا اؤز یانینا آلدی. اؤلکه نی قورتاردیقدان و دؤولتی قوردوقدان سونرا گیزلین پلانینی، یعنی سئکولار دؤولت قورما پلانینی آچیقلادی. یعنی بوتون تهدیدلرین اورتادان قالخدیغی بیر دؤنمدن سونرا. پیشه وری بونو دوشونمه لی ایدی کی، روسلار اونو زورلا تبریزدن آییرا بیلرلر. بونو دوشونمه میش دئمک. دوشونسه ایدی، روسلارین احاطه سیندن چیخماق اوچون بیر یول تاپاردی. بیر یول تاپیب و قورتولوش ساواشینا باشلامالی ایدی. یعنی هم روسلارا، هم فارسلارا قارشی خالقی سفربر ائتمه لی ایدی. بئله بیر گیریشیمده بولونسایدی، دونیانین دیقتینی جلب ائدر و آذربایجان حقیقتی نین روس اینحیصاریندا اولمادیغینی دونیایا گؤسترردی. فدایلرده اولان بو ایمان نتیجه سینده نه تئهران آذربایجانا سالدیرا بیلردی، نه ده روسلار موداخیله ائده بیلردی. چونکو سووئتلر آمئریکانین آتوم بومباسی تهدیدیندن قورخموش، ایراندان قیسا سوره ده چیخماغی بوینونا آلمیشدی. تام بو سیرادا چوخ جسارتلی و شرفلی بیر موباریزه نی باشلاتمانین زامانی ایدی. آذربایجاندا مینلرجه اینسانین اؤلدویونو بیلیریک. بو اینسانلار ساوونماسیز قالمیشدیلار. بونلار ساواش مئیدانیندا اؤلسَیدیلر باشقا تاریخ یاراناردی. ساواش مئیدانیندا اؤلسَیدیلر اونلارین قانی یوردلارینین قورتولوشونون ضامینی اولاردی. آنجاق کیمین رهبرلیگینده ساواشمالییدیلار؟ حؤکومتین باشچیسی یا اؤزو گئتمیش، یا دا روسلار آپارمیشدیلار باکییا؟ مملکتین سنه احتییاجی اولدوغو بیر زاماندا سنین باکیدا نه ایشین وار؟ بئله شئی اولورمو؟ اگر بئله اولاجاقدیسا او زامان اووَلدن بو ماجرایا گیرمه مه لی ایدین.
- پیشه وری ایله او زامانکی کوردوستان حؤکومتی آراسینداکی موناسیبتلری نئجه دَیَرلندیریرسینیز؟
- او زامان پیشه وری 25 ایل اؤنجه نریمانووون باکیداکی داورانیشینی تبریزده تکرارلامیشدی. یعنی نریمانوو زنگزورو ائرمنیلره باغیشلادی، پیشه وری ده ساوجیبولاغی کوردلره باغیشلادی. ساوجیبولاق آذربایجانین تام اورتاسی و تورک یوردودور. ائله شئیمی اولور؟ کوردلر حؤکومت قورورلارسا گئتسینلر ان بؤیوک شهرلری اولان سنندجی اؤزلرینه باشکند ائله سینلر.
- گئرچکدن او زامان پیشه وری نین ساوجیبولاغین کوردوستانین باشکندی اولماسینی اؤنله یه جک گوجو وارمی ایدی؟
- وار ایدی. پیشه وری تکلیف ائتسیدی کی، باشکندینیزی سنندج اولاراق سئچین، اونلار دا بونا تسلیم اولاردیلار. چونکو او زامان کوردلر ده آذربایجانلا قارشی- قارشییا گلمک ایستمیردیلر. اونلار دا گوجسوز ایدیلر. هله پیشه وری نین گوجو وار ایدی یا یوخ، بو باشقا مسئله دیر. ان آزیندان پیشه وری نین بئله بیر آچیقلاماسی اولمالی ایدی. او آچیقلاما بو گون و گله جکده بیزیم الیمیزده رسمی سند اولاردی. شخصیتلر گله جک حاققیندا دا دوشونمک زوروندادیرلار. بورادا بیر شئیه تانیق اولورق کی، اؤز ایدئولوژی کئچمیشلری ایله حسابلاشیب آیریلمایان نریمانوو و پیشه وری یوردلارینا یارارلی اولا بیلمه دیلر.
- سیز بورادا سانکی یالنیز پیشه ورینی سوچلو اولاراق گؤرورسونوز! سانکی فارسلار یوردوموزا هوجوم ائتمه میشلر!
- بو حاقدا چوخ آراشدیرمالار آپاریلیب. فارسلارین نه قدر تورک قانی آخیتدیغینی هامی بیلیر. آنجاق ندن بیز ساوونماسیز قالدیق؟ بوندان بیر عیبرت درسی آلمالیییق یا یوخ؟ پیشه وری نین دار گونده تبریزده اولماماسی روح دوشگونلوگو یاراتدی. میللت باشسیز قالدی. فدایلر سیلاحسیزلاندیلار. دیره نیش و ساواش روحو قیریلدی. ایندی بو حادیثه یه گؤره گئدیب داغداکی چوبانی سورقولایا بیلمریک البتته کی. بو حرکتده اؤنه چیخمیش اینسانلار تاریخی مسئولییت داشیییرلار.
- آنجاق او زامان بؤیوک ایشلر گؤرولدو. تبریزده اونیوئرسیتئت و فلورمونیا آچیلدی. بونلار آزمی؟
- بونلار گؤزل ایشلر. آنجاق ان بؤیوک و ان گؤزل ایش غلبه دیر. یاپیلانلار اؤز یئرینده، یاپیلمایانلارا گؤره سورقولانما اولمالیدیر. بیر حقیقت وار تاریخیمیزده کی، حئیدرعمواوغلو ایله کوممونیزم ایدئولوژیسی گونئی آذربایجانا سوخولدوغو گوندن اعتیبارن بیزه ضرر وئرمیشدیر.
- پیشه وری نین آذربایجانچیلیق ایدئولوژیسینه قیساجا ایشاره ائتدینیز. بو نه دئمکدیر؟
- آذربایجانچیلیق 1940´لاردان سونرا اورتایا چیخدی سووئت آذربایجانیندا، بوگونکو آذربایجان جومهورییتینده. بو ایدئولوژینی موساواتچیلیغین تورکچولوک ایدئولوژیسینه قارشی گلیشدیردیلر. آذربایجان بیزیم جوغرافی کیملیگیمیزی اولوشدورا بیلر. اولوسال کیملیگیمیزین تاریخی آدی تورکلوکدور و ایدئولوژیمیز ده تورکچولوک اولا بیلر. موساواتچیلار بونو دوغرو سئزمیشدیلر. پیشه وری زامانیندا آذربایجانچیلیق آنلاییشی نین اورتایا چیخماسی نین بیر او قدر ده ضرری یوخ ایدی. خئییرلی ایش ایدی، چونکو نتیجه اعتیباری ایله آنا دیلییمیزده، یعنی تورک دیلینده مکتبلر آچیلیردی. آنجاق او زامانکی سووئت باسقیسی بلکه بونو ایجاب ائدیردی. لاکین بو گون بیزیم بیر تک یولوموز واردیر او دا تورک میللی کیملیگیمیزه صاحیب چیخیشیمیزدیر. او ایدئولوژی تاریخده قالدی. بو گونکو حرکتلیلیگیمیزی تورک میللی کیملیگی نین یوکسلیشی اولاراق تانیملامالیییق.
Güntay Gəncalp
Pişəvərinin davranışları üzərinə tənqidi baxış
- Pişəvərinin yeri ulusal tariximizdə, ulusal düşüncəmizdə hardadır?
- Pişəvərinin düşüncə çizgisi haqqında bilgilənmək çox önəmlidir. Yəni bir fərdi tanıya bilməmiz üçün onun düşüncəsinin oluşma və olqunlaşma sürəcini öyrənməliyik. Həyatı boyunca özümsədiyi düşüncələrin məzmununu və qaynaqlarını bilməklə önəmli bilgilər əldə edə bilərik. Çünkü bir hərəkəti yönləndirən o hərəkətin öncülərinin fikirləridir. Bu açıdan baxıldığında Pişəvərinin siyasi dünyagörüşünü bilmək gərəkməkdədir. Pişəvərinin yerini də bu şəkildə təsbit edə bilərik.
- Yəni Pişəvərinin daha öncəki dünyagörüşü 1945-46-cı illər olayını etkiləmişmi?
- Pişəvəri “Milli Hökumət”in başına keçmədən öncə bir kommunist, bir leninist idi. Bu yolda uzun zamanda zindanda qalmışdı. Pişəvərinin düşüncə çizgisini izlədiyimizdə, onun baxışında bəzi cüzi dəyişikliklərin ortaya çıxdığına tanıq oluruq. Lakin kökdən bir dəyişiklik olmamışdır. Pişəvəri fikrən və hissən öz kommunist keçmişi ilə hesablaşmamışdı. O kommunist keçmiş ki, orada Türk kimliyinə daima ikrahla baxılmışdı. Kommunizm İrana girdiyi gündən etibarən Türk kimliyinə qarşı tutum sərgiləmişdir. Bəlkə bu üzdən olsa gərək ki, Pişəvərinin sözlərinin, yazılarının içində heç bir zaman “türk” sözünə rastlanmırıq. Sovetlərdə Musavatçı kimliyə qarşı Stalin tərəfindən ortaya qoyulmuş Azərbaycançılıq çox zəif şəkildə Pişəvərinin nitqlərində görünməkdədir. 21 Azərdəki şüarları, meydanlarda söylənən şeirləri incələdiyimizdə bu hərəkətin sinfi yönünün milli yöndən daha artıq olduğunu görürük. Bu şeirlərdə feodalizm lənətlənir.
- Feodalizmin lənətlənməsinin milli məslə ilə bir ilgisi yoxmu?
- Feodalizm bir tarixi sürəcdir. Feodalizmi ortadan qaldırmaq milli hərəkətin amacı olmamalı idi, çünkü bunu başara bilməzdi. Feodalizmi ortadan qaldırma tarixin vəzifəsidir. Yəni tarixi irəliləyiş sürəcində burjuazi meydana çıxdığında feodalizm öz-özünə tarix səhnəsindən geri çəkilər. Feodalın malını alıb yoxsullara paylamaq nəticəsində Azərbaycanda güc sahibi olan feodallar Tehran rejimini özləməyə başladı. Milli hərəkət o zaman feodallarla dost olmasaydı da ən azından özünü düşmən kimi də göstərməməli, neytral davranmalı idi. Bəlkə də gücləndikdən, Azərbaycanda istiqrar bərqərar etdikdən 10-15 il sonra feodalizmə qarşı inqilabi şəkildə deyil, başqa növ savaş açmaq mümkün olardı. Yəni Azərbaycana qarşı olan xarici təhdidlər, özəlliklə Tehran Təhdidi ortadan qalxdıqdan sonra dövlət planlaması əsasında ölkədə sənayeləşmə gedər və milli burjuazi yaranardı. Feodalizmi bu şəkildə tarixə gömmək olardı, 4-5 feodalın malını, torpağını alıb rəiyətlər arasında paylamaqla feodalizm ortadan qalxmaz. Feodalizm bir iqtisadi sistem olaraq tarıma bağlılıqdır. Tarım iqtisadi sisteminin yerini sənayeləşmə aldığında feodalizm də öz kültürü ilə tarixdə qalar. Yoxsa feodalların yerlərini rəiyətlər arasında paylamaqla feodalizmin kültürü ortadan qalxmaz.
- Milli hökümətin feodallara qarşı davranışı doğru olmamaışdır deyirsiniz?
- Hər hansı bir iş ediləcəksə, onun zamanlamasına çox diqqət etmək lazımdır. Öncə dövlət qurulmalı, özünü savunacaq gücü olmalı, sonra düşmən və dost tanımları gəlişməlidir. O zamankı ən çox da şeir olaraq yazılan ədəbiyatı oxuyanda görürük ki, milli məsləyə çox da önəm verilmir, daha çox sinfi mübarizəyə önəm verilir. Sadəcə bu sinfi mübarizənin məkanı Azərbaycan olaraq göstərilir. Azərbaycan düşmənə qarşı mübarizənin səngəri kimi göstərilir. Hansı düşmənə? Feodallara qarşı! Yəni o zaman fars şovinizminin Türklərə qarşı hər cür saldırısına rəğmən bir tək yerdə “fars şovinizmi” ifadəsi tələffüz edilmir. Feodalizmə qarşı mübarizəni də sovetlər körükləyirdi. Sovetlər və sovet yanlısı olan Pişəvəri türk milli kimliyinin ortaya çıxmasından yana deyildilər. Çünkü türk kimliyi ortaya çıxdığında Sovet məkanındakı türkləri də təsirləndirə bilərdi. Buna nə Sovetlər izn verərdi, nə də Pişəvəri bunu istərdi. Pişəvərinin ən zəif cəhəti də fikir baxımından bu idi. Bu zəif cəhətini ortadan qaldırmaq üçün məxfi şəkildə də olsa öz kommunist keçmişi ilə hesablaşmalı və Ruslara bu qədər güvənməməli idi. Bir liderin güvən yeri milli iradə olmalıdır, başqa bir ölkənin siyasi fəlsəfəsi deyil.
- Bunu bir az daha açarmısınız?
- Pişəvəri İrani kimlikdən, yəni farsçılığı təmsil edən İranı kimlikdən zehni baxımdan tam olaraq ayrılmamışdı. Onun Təbrizdə söylədiyi məşhur bir nitqi var. Deyir ki: “Azərbaycan gəncliyi bütün İran gəncliyinə nümunə olacaq.” Adama sormazlarmı ki, sənin İran gəncliyi ilə nə işin var? Sormazlarmı ki, sən Azərbaycan kimliyi inşa etmək istəyirsənsə nədən Azərbaycan gəncliyinin milli enerjisini və diqqətini İrana nümunə olmağa göstərirsən? Bütün bu söyləmlərin hamısı dünyanı bürüyən Sovetizasion söyləmlərindən başqa bir şey olmamışdır. O zaman Azərbaycan əhalisinin sayını 4.5 milyon olaraq qeyd edirlər. Yəni bu az miqdarda olan toplumun qurtuluşçu söyləmləri vətən mehvərli olmalı idi. İndi də o şəkildə. Bu gün də Türk gəncıiyinin tarixi missionu öz milli kimliyini, milli dilini, milli coğrafiyasını, milli ordusunu, milli bilincini inşa etməkdən ibarətdir. Tarixdəki söyləm yanılqısı içinə girməmiz bizə çox baha başa gəlmişdir.
- O zaman fərqli söyləm gəlişdirmək mümkünmü idi? Həm zamanın özündə bizim mənafeyimiz açısından bəzi əksiklikləri var idi, həm də o zaman dünyanın böyük gücləri Azərbaycanda buynuz-buynuza gəlmişdilər.
- Önəmli bir şəxsiyət zamanın içində olmaz, zamanın üstündə olar, zamandan yüksək olanları düşünər. Zatən zamandan yüksəyə çıxa bilməmək, məslən hətta 10 il sonrakı gələcəyi görə bilməmək hesabına milli mübarizə sinfi mübarizəyə endirilmişdi. Yəni sözdə milli deyilirdi, ancaq davranış olaraq sinfi mübarizə idi. Ayrıca, o zaman mövcud olan ən böyük xətalardan biri də böyük dövlətlərlə münasibətdə alternativsiz bir politikanın izlənməsi idi. Yalnız ruslara güvənilmişdir. Qərb dövlətləri Pişəvərinin keçmişindən dolayı ona güvənə bilməzdilər, çünkü o zaman İkinci Dünya Savaşından qalib çıxmış və ya qalib çıxdığı təbliğ edilən sovetlər Qərbi təhdid edirdi. Sovetizm ideologiyasına qapılmış şəxslərə, özəlliklə İran və Azərbaycan konusunda Qərb ölkələri güvənmirdi. Onlarla tərəf müqabil olmaq istəmirdilər. Pişəvəri keçmişi ilə hesablaşmış olsaydı, bu güvəni yarada bilərdi. Pişəvəri tək alternativli davranmaq yerinə bir neçə alternativ gəlişdirə bilsəydi, biz məğlub olmazdıq. Pişəvəri bir şəkildə Qərbə isbat etməli idi ki, Azərbaycan Sovetlərin üssü olmaq fikrində deyildir.
- Ancaq Pişəvərinin bu şəkildə davranmasına Sovetlər izn verməzdi. Çünkü o zaman Sovet ordusu Təbrizdə və Azərbaycanın dəyişik yerlərində idi.
- Sovetlərin buna izn verib-verməməsi başqa konudur. Söz konusu Pişəvərinin zehniyətində bu şəkildə bir planın olub-olmamasıdır. Pişəvərinin davranışları və yazıları belə bir planın olmadığnı göstərir. Yəni Pişəvəri istəsəydi öz nimayəndələrini gizlin şəkildə də olsa Qərb səfirlikləri ilə görüşdürə bilərdi. Məncə hər halda Qərb ölkələri də bu görüşə hazır olardılar. Belə bir girişimlərin olmadığı görünür. Belə bir plan olsaydı Azərbaycan məsələsi Stalinin inhisarından çıxıb başqa böyük dövlətləri də maraqlandıra bilərdi. Yəni anlaşılan budur ki, dünyaya hakim olan o günkü şərtlər içində Azərbaycan məsələsi yaxşı ortaya çıxmışdı, ancaq yaxşı davam edə bilmədi. Davam etdirəcək kadrlar yox idi.
- Pişəvəri Sovetlərə getməsə idi, Təbrizdə qalıb savaşsa idi, Azərbaycan Milli Məsələsinin aqibəti fərqli ola bilərdimi?
- Pişəvəri Təbrizdə qalsaydı heç savaş da olmayacaqdı bəlkə. Yəni Tehran özü hamıdan öncə Azərbaycanın haqlarını tanıyacaqdı.
- Bunun üçün yetərli tarixi bir dəlil varmı?
- Doktor Cavad Heyətin Firuz Heyət adında bir qardaşı var. Firuz Heyət Amerikada “Reform” adında bir dərgi çıxarırdı. Bu dərgidə 1946-cı ildə Tehrandan Təbrizə yollanan ordunun başında duran Sərhəng Fuladvəndin xatirələri yayıldı. Fuladvən yazır: “Biz fədailərin imanından çox qorxurduq. Təbrizə gedərkən Zənganda Ordu oturaq salmışdı. Gecə yarısı əsgərlərin birinin tüfəngindən təsadüfən bir güllə açıldı. Elə bildik fədailər hücuma keçmiş. əsgərlərimiz qorxularından pərən-pərən dağıldılar.” və Reform dərgisinin ikinci sayısında yenə də Sərhəng Fuladvənd davam edir: “Əgər Azərbaycanı savunacaq 500 fədai olsaydı, bizim intihardan başqa çarəmiz yox idi. Bütün fədailərin silahlarını almışdılar. Biz də çox rahat şəkildə Azərbaycan girdik.” Bilirsiniz ki, tehrandan gələn bu ordu Azərbaycan böyük qətllər törətdi. Bu ordunun qarşısında o zaman Təbrizin baş mollası olan Şəriətmədari qurban kəsdi. Yəni şəhərin baş mollaları da sovetizmin din düşmənliyindən qorxuya düşmüşdülər. Bu mollalarla da gizlin və ya açıq şəkildə münasibət qurulmamış, onlara dəyər verib milli cəbhəyə çəkməmişdilər. Böyük davranış və bilgi əksikliyinin ortada olduğuna tanıq oluruq. Bunun səbəbi o idi ki, rusların arxadan zərbə vuracaqlarına inanmırdılar. Milli iradəyə güvən nə deməkdir? Yəni millətin içində olan bütün siniflərin və dini qrupların himayəsini cəlb eləmək. Atatürk milli qurtuluş savaşına başlarkən, dindarları da öz yanına aldı. Ölkəni qurtardıqdan və dövləti qurduqdan sonra gizlin planını, yəni sekular dövlət qurma planını açıqladı. Yəni bütün təhdidlərin ortadan qalxdığı bir dönəmdən sonra. Pişəvəri bunu düşünməli idi ki, ruslar onu zorla Təbrizdən ayıra bilərlər. Bunu düşünməmiş demək. Düşünsə idi, rusların əhatəsindən çıxmaq üçün bir yol tapardı. Bir yol tapıb və qurtuluş savaşına başlamalı idi. Yəni həm ruslara, həm farslara qarşı xalqı səfərbər etməli idi. Belə bir təşəbbüsdə bulunsaydı, dünyanın diqqətini cəlb edər və Azərbaycan həqiqətinin rus inhisarında olmadığını dünyaya göstərərdi. Fədailərdə olan bu iman nəticəsində nə Tehran Azərbaycana saldıra bilərdi, nə də ruslar müdaxilə edə bilərdi. Çünkü Sovetlər Amerikanın atom bombası təhdidindən qorxmuş, İrandan qısa sürədə çıxmağı boynuna almışdı. Tam bu sırada çox cəsarətli və şərəfli bir mübarizəni başlatmanın zamanı idi. Azərbaycanda minlərcə insanın öldüyünü bilirik. Bu insanlar savunmasız qalmışdılar. Bunlar savaş meydanında ölsəydilər başqa tarix yaranardı. Savaş meydanında ölsəydilər onların qanı yurdlarının qurtuluşunun zamini olardı. Ancaq kimin rəhbərliyində savaşmalıydılar? Hökumətin başçısı ya özü getmiş, ya da ruslar aparmışdılar Bakıya? Məmləkətin sənə ehtiyacı olduğu bir zamanda sənin bakıda nə işin var? Belə şey olurmu? Əgər belə olacaqdısa o zaman əvvəldən bu macəraya girməməli idin.
- Pişəvəri ilə o zamankı Kürdüstan hökuməti arasındakı münasibətləri necə dəyərləndirirsiniz?
- O zaman Pişəvəri 25 il öncə Nərimanovun Bakıdakı davranışını Təbrizdə təkrarlamışdır. Yəni Nərimanov Zəngəzuru ermənilərə bağışladı, Pişəvəri də Savcıbulağı kürdlərə bağışladı. Savcıbulaq Azərbaycanın tam ortası və türk yurdudur. Elə şeymi olur? Kürdlər hökumət qururlarsa getsinlər ən böyük şəhərləri olan Sənəndəci özlərinə başkənd eləsinlər.
- Gerçəkdən o zaman Pişəvərinin Savcıbulağın Kürdüstanın başkəndi olmasını önləyəcək gücü varmı idi?
- Var idi. Pişəvəri təklif etsəydi ki, başkəndinizi Sənəndəc olaraq seçin, onlar da buna təslim olardılar. Çünkü o zaman Kürdlər də Azərbaycanla qarşı-qarşıya gəlmək istəmirdilər. Onlar da gücsüz idilər. Hələ Pişəvərinin gücü var idi ya yox, bu başqa məsələdir. Ən azından Pişəvərinin belə bir açıqlaması olmalı idi. Bu açıqlama bu gün bizim əlimizdə rəsmi sənəd olardı. Şəxsiyətlər gələcək haqqında da düşünmək zorundadılar. Burada bir şeyə tanıq olurq ki, öz ideoloji keçmişləri ilə hesablaşıb ayrılmayan Nərimanov və Pişəvəri yurdlarına yararlı ola bilmədilər.
- Siz burada sanki yalnız Pişəvərini suçlu olaraq görürsünüz! Sanki farslar yurdumuza hücum etməmişlər!
- Bu haqda çox araşdırmalar aparılıb. Farsların nə qədər türk qanı axıtdığını hamı bilir. Ancaq nədən biz savunmasız qaldıq? Bundan bir ibrət dərsi almalıyıq ya yox? Pişəvərinin dar gündə Təbrizdə olmaması ruh düşgünlüyü yaratdı. Millət başsız qaldı. Fədailər silahsızlandılar. Dirəniş və savaş ruhu qırıldı. İndi bu hadisəyə görə gedib dağdakı çobanı sorqulaya bilmərik əlbəttə ki. Bu hərəkətdə önə çıxmış insanlar tarixi məsuliyət daşıyırlar.
- Ancaq o zaman böyük işlər görüldü. Təbrizdə universitet və flormonia açıldı. Bunlar azmı?
- Bunlar gözəl işlər. Ancaq ən böyük və ən gözəl iş qələbədir. Yapılanlar öz yerində, yapılmayanlara görə sorqulanma olmalıdır. Bir həqiqət var tariximizdə ki, Heydərəmoğlu ilə kommunizm ideolojisi Güney Azərbaycana soxulduğu gündən etibarən bizə zərər vermişdir.
- Pişəvərinin Azərbaycançılıq ideologiyasına qısaca işarə etdiniz. Bu nə deməkdir?
- Azərbaycançılıq 1940´lardan sonra ortaya çıxdı Sovet Azərbaycanında, bugünkü Azərbaycan Cümhuriyətində. Bu ideologiyanı Musavatçılığın türkçülük ideologiyasına qarşı gəlişdirdilər. Azərbaycan bizim coğrafi kimliyimizi oluşdura bilər. Ulusal kimliyimizin tarixi adı türklükdür və ideologiyamız da türkçülük ola bilər. Müsavatçılar bunu doğru sezmişdilər. Pişəvəri zamanında Azərbaycançılıq anlayışının ortaya çıxmasının bir o qədər də zərəri yox idi. Xeyirli iş idi, çünkü nəticə etibarı ilə ana dilıimizdə, yəni türk dilində məktəblər açılırdı. Ancaq o zamankı Sovet basqısı bəlkə bunu icab edirdi. Lakin bu gün bizim bir tək yolumuz vardır o da türk milli kimliyimizə sahib çıxışımızdır. O ideologiya tarixdə qaldı. Bu günkü hərəkətliliyimizi Türk Milli Kimliyinin yüksəlişi olaraq tanımlamalıyıq.
انجمن مدافع حقوق اقوام تحت ستم 
جامعه بين المللى براى حقوق بشر Internationale Gemeinschaft für Menschenrechte 
دفتر كميسارياى عالى حقوق بشر سازمان ملل متحد 
سازمان پاسداران حقوق بشر 
سازمان گزارشگران بدون مرز Reporters without borders 
سازمان ديده بان حقوق بشر
فدراسیون بین المللی جامعه های حقوق بشر FIDH 
کمیساریای عالی سازمان ملل برای پناهندگان 
United Nations 
Transparency International 
Women's Human Rights
Institut für
İnsan Hakları Derneği
Türkiye İnsan Hakları Vakfı
İnsan Hakları Gündemi Derneği
TÜRK DÜNYASI İNSAN HAKLARI DERNEĞİ
İNSAN HAKLARI BİLGİ BANKASI 
İnsan Hakları Ortak Platformu 
Kadının İnsan Hakları 
Bilgi Üniversitesi İnsan Hakları Araştırma Merkezi 
İnsan Hakları Vikipedi'de
